Ο Νομός Πέλλας ανήκει γεωγραφικά στην Μακεδονία, και διοικητικά στην Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Διοικητικά διαιρείτε σε τέσσερις (4) Δήμους όμως έχει πέντε Οικονομικά Κέντρα: την Έδεσσα, τα Γιαννιτσά, την Σκύδρα, την Αριδαία και την Κρύα Βρύση με πρωτεύουσα την Έδεσσα. Έχει έκταση 2.507 τ.χλμ. και πληθυσμό 126.258 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2021.
Πήρε το όνομά του από την αρχαία Πέλλα, πρωτεύουσα του βασιλείου των Μακεδόνων μετά τον 4ο αιώνα π.Χ και υπήρξε ισχυρό οικονομικό και διοικητικό κέντρο της εποχής.
Η επιφάνεια του Π.Ε. Πέλλας, στο μεγαλύτερο ποσοστό της (45,35%) χαρακτηρίζεται ως ορεινή, ενώ οι πεδινές και ημιορεινές εκτάσεις καταλαμβάνουν αντίστοιχα το 39,93% και το 14,72% της επιφάνειάς του.
Η Περιφερειακή Ενότητα καταλαμβάνει έκταση 2.505,8 τ.χλμ. το μεγαλύτερο ποσοστό της οποίας καλύπτεται από καλλιεργήσιμη γη, δάση και βοσκότοπους. Οι ορεινοί όγκοι που περιβάλλουν το νομό είναι το όρος Βόρας (με ψηλότερη κορυφή τον Προφήτη Ηλία στα 2.524 μ., η οποία είναι η τρίτη ψηλότερη της Ελλάδας, όπου βρίσκεται και το ομώνυμο εκκλησάκι), το όρος Βέρμιο (2.027 μ.), το όρος Πάικο (1.458 μ.), το όρος Τζένα (2.182 μ.) και το όρος Πίνοβο (2.154 μ.).
Οι κύριες πεδινές εκτάσεις του είναι η πεδιάδα της Αλμωπίας (ή Αριδαίας) στο βόρειο τμήμα του Νομού, καθώς και η απέραντη πεδιάδα των Γιαννιτσών, στο νοτιοανατολικό τμήμα του νομού. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το φυσικό περιβάλλον και τα οικοσυστήματα του Νομού Πέλλας (ορεινοί όγκοι του Βόρρα, Πίνοβου, Τζένας, Βερμίου και Πάικου, λίμνες Βεγορίτιδα και Άγρα, ποταμοί Εδεσσαίος (ή Βόδας), Μογλένιτσας και Λουδίας).
Ο νομός είναι εξαιρετικά πλούσιος σε επιφανειακό και υπόγειο υδάτινο δυναμικό (Εδεσσαίος, Μογλένιτσας, Αλιάκμονας, Λουδίας). Ακόμη, σε αυτόν εντοπίζονται αρχαιολογικοί χώροι ιδιαίτερης αξίας, οι οποίοι προσελκύουν σημαντικό αριθμό επισκεπτών.
Τόπος ευλογημένος και προικισμένος με σπάνια φυσικά θέλγητρα, αναδεικνύεται και προβάλλει, μέσα σ’ ένα θαυμάσιο συγκερασμό, από το πλούσιο ιστορικό παρελθόν του με τη σύγχρονη εικόνα των γραφικών πόλεων και χωριών του και των αξιοποιημένων φυσικών του χώρων (ορεινού όγκου, υδάτινου πλούτου και ιαματικών πηγών).
Προσφέρει στον επισκέπτη του δελεαστικές ευκαιρίες να ανακαλύψει ειδυλλιακούς χώρους και να αποκομίσει συναρπαστικές εμπειρίες τόσο από τις αρχαιότητες της Πέλλας, του Λόγγου ή των Μακεδονικών Τάφων όσο και από τις εναλλακτικές μορφές τουρισμού, ψυχαγωγίας, άθλησης και γνωριμίας με τη φύση που προσφέρουν το Χιονοδρομικό Κέντρο Βόρρας, το Πάικο, η Βεγορίτιδα, το Λουτράκι, ο Υγρότοπος Άγρα-Βρυττών-Νησίου και τα ποτάμια Λουδίας και Αλμωπαίος και τέλος από τις ποικίλες εκδηλώσεις πολιτιστικού περιεχομένου και την πατροπαράδοτη φιλοξενία των κατοίκων του.
Αρχαιολογική χώροι, Μνημεία και τόποι ιστορικού ενδιαφέροντος
Η αρχαία Πέλλα
Η αρχαία Πέλλα βρίσκεται 14χλμ. ΝΑ των Γιαννιτσών (40χλμ. από την Θεσσαλονίκη) και είναι από τους σημαντικότερους αρχαιολογικούς χώρους της Μακεδονίας. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται και το Μουσείο της Αρχαίας Πέλλας.
Στο τέλος του 5ου αι. π.Χ. ο βασιλιάς Αρχέλαος μετέφερε την πρωτεύουσα του μακεδονικού βασιλείου από τις Αιγές στην Πέλλα, που τότε ήταν ακόμη μια παραθαλάσσια θέση. Στην διάρκεια των επόμενων δύο αιώνων η Πέλλα γνώρισε μεγάλη ακμή. Η ρυμοτομία της ακολουθούσε το ιπποδάμειο σύστημα με πλακόστρωτους δρόμους που ξεκινούσαν από το λιμάνι και κατέληγαν στην κεντρική λεωφόρο της αγοράς. Οι πλούσιες ιδιωτικές οικίες με τα ψηφιδωτά δάπεδα, το συγκρότημα της αγοράς με τα εργαστήρια παραγωγής και τα καταστήματα, τα δημόσια ιερά μαρτυρούν τον πλούτο της πόλης και των κατοίκων της. Το 168 π.Χ. οι Ρωμαίοι κατέλαβαν και λεηλάτησαν την Πέλλα, ενώ στις αρχές του 1ου αιώνα π.Χ. καταστράφηκε από σεισμό. Στους αιώνες που ακολούθησαν οι προσχώσεις του Αλιάκμονα, του Αξιού και του Λουδία απομάκρυναν τη θάλασσα και το χώμα κάλυψε την κατεστραμμένη πόλη, που έμεινε κρυμμένη μέχρι το 1957 που ξεκίνησε η ανασκαφή της, η οποία και συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Ο αρχαιολογικός χώρος της Πέλλας περιλαμβάνει τον οικιστικό τομέα όπου βρίσκονται οι ιδιωτικές οικίες των ελληνιστικών χρόνων, το συγκρότημα της αγοράς, επιφάνειας 70 στρ., το ιερό της Αφροδίτης-Κυβέλης, το ιερό του θεραπευτή θεού Δάρρωνα και το Θεσμοφόριο προς τιμήν της Δήμητρας Θεσμοφόρου. Ολα τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Πέλλας ανήκουν στην ελληνιστική περίοδο. Το ανάκτορο της Πέλλας βρίσκεται αρκετά βορειότερα πάνω σε λόφο και προς το παρόν δεν είναι επισκέψιμο.
Η αρχαία Εδεσσα
Η αρχαία Έδεσσα υπήρξε σημαντική πόλη της Μακεδονίας, κτισμένη πάνω στο σημαντικότερο φυσικό πέρασμα, που συνέδεε την άνω ορεινή με την κάτω πεδινή Μακεδονία. Η Ακρόπολη βρισκόταν στην άκρη του βράχου της σύγχρονης Έδεσσας, ενώ η κάτω πόλη στους πρόποδες του βράχου στην πεδιάδα, που λόγω της βλάστησης φέρει την ονομασία Λόγγος. Η αστική οργάνωση της ολοκληρώθηκε τον 4ο αι. π.Χ.
Στην πόλη υπήρχε βουλευτήριο, γυμνάσιο, θέατρο και ναοί για τη λατρεία του Δία Υψίστου, του Διονύσου, της Αρτέμιδας, της Μητέρας των Θεών και της Μας. Από το ναό της τελευταίας θεότητας διασώζονται αρχιτεκτονικά μέλη, που είναι κατάγραφα με απελευθερωτικές επιγραφές δούλων. Τον 3ο αι. μ.Χ. εξαιτίας των βαρβαρικών επιδρομών παρατηρούνται εκτεταμένες επιδιορθώσεις του τείχους. Το 479 μ.Χ. αποτέλεσε την έδρα των βυζαντινών στρατιωτικών δυνάμεων στις πολεμικές επιχειρήσεις εναντίον των Γότθων. Οι επιδρομές των Αβαροσλάβων τον επόμενο αιώνα, σε συνδυασμό με μία σειρά από φυσικές καταστροφές πρέπει να υπήρξαν η αφορμή για τη σταδιακή εγκατάλειψη της Κάτω πόλης, για τον περιορισμό της κατοίκησης στην περιοχή της Ακρόπολης και τη μετατροπή της κατά τα μεσοβυζαντινά χρόνια σε Κάστρο των Βοδενών.
Η παλαιά Μητρόπολη της Εδεσσας
Στη συνοικία Βαρόσι της Έδεσσας σώζεται ο παλαιός μητροπολιτικός ναός της πόλης, σημαντικό υστεροβυζαντινό μνημείο της περιοχής, αφιερωμένος αρχικά στην Σοφία του Θεού. Σήμερα διατηρείται στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος και νάρθηκα στα δυτικά. Αλλεπάλληλες, όμως, φάσεις επισκευών έχουν αλλοιώσει την αρχική μορφή του μνημείου, που με βάση τον τοιχογραφικό του διάκοσμο χρονολογείται το αργότερο στα τέλη του 14ου αιώνα. Στο εσωτερικό του ναού οι σωζόμενες τοιχογραφίες ανήκουν σε δύο περιόδους. Οι παλαιότερες, που χρονολογούνται στο διάστημα 1375-1385 ή 1389, εκτείνονται και στα τρία κλίτη και σώζονται αποσπασματικά. Η όλη οργάνωση του εικονογραφικού προγράμματος της περιόδου αυτής ακολουθεί τη διάταξη και την ανάπτυξη εικονογραφικών κύκλων ναών του τέλους του 13ου και των αρχών του 14ου αιώνα, που ανήκουν στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης. Στο 17ο αιώνα χρονολογούνται οι παραστάσεις του δεύτερου στρώματος διακόσμησης, στο χώρο του ιερού βήματος, στη βόρεια κιονοστοιχία και ψηλά στο φωταγωγό. Την περίοδο αυτή της τουρκοκρατίας ο ναός μετονομάσθηκε και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου.
Τα Οθωμανικά μνημεία των Γιαννιτσών
Τα Γιαννιτσά, αν και έχουν συμπληρώσει μια ιστορική πορεία 8.500 χρόνων, έχουν την όψη μιας σύγχρονης πόλης, στην οποία ελάχιστα δείγματα θυμίζουν κομμάτια από το παρελθόν της. Από αυτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα οθωμανικά μνημεία που αντιστάθηκαν στο χρόνο και δείχνουν τη σημασία της πόλης στη νεότερη εποχή, τα σημαντικότερα των οποίων είναι:
Το Μαυσωλείο του Γαζή Εβρενός: Ο Γαζή Εβρενός, ο σημαντικός Μπέης και στρατηλάτης της οθωμανικής ιστορίας πέθανε στις 17 Νοεμβρίου 1417 και ετάφη σε αυτό το μαυσωλείο, το οποίο κατέστη τόπος προσκυνήματος για τους Μουσουλμάνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, λειτούργησε και ως τόπος προσευχής, μία συνήθης ισλαμική πρακτική σε μαυσωλεία σημαντικών προσώπων στους οποίους αποδίδονταν ιδιότητες αγιοσύνης.
Τα Λουτρά του Γαζή Εβρενός (14ος αιώνας): Κατά τη δεκαετία του 1380 ο Γαζή Εβρενός ίδρυσε την αγαπημένη του πόλη, τη Νέα Πόλη του Αξιού, τη Γενιτζέ-Βαρδάρ. Την κόσμησε με σημαντικά δημόσια κτήρια όπως το μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο), το καραβάν-σεράι που πρόσφερε τροφή και στέγη στους ταξιδιώτες της Sol-Kol (Εγνατίας Οδού), το ιμαρέτ για τους φτωχούς, το μεσκίτ (μικρό τζαμί) για την καθημερινή προσευχή, το καμίι (μεγάλο τζαμί) για την προσευχή της Παρασκευής και τα Λουτρά. Ο Γαζή Εβρενός ή αλλιώς ο Γαζή Μπάμπα όπως τον αποκαλούσαν για αιώνες οι κάτοικοι, γίνεται ο γενάρχης της οθωμανικής οικογένειας των Εβρενός, η οποία διοίκησε τον τοπικά καζά μέχρι το 1912.
Ο Τουρμπές (15ος αιώνας): Ο Γαζή Εβρενός ίδρυσε και οργάνωσε τα Γιαννιτσά οικοδομώντας λαμπρά δημόσια κτίρια. Ο εγγονός του όμως, ο Αχμέτ Μπέης Εβρενόσογλου ήταν αυτός που τα ανέδειξε σε σημαντικό πνευματικό κέντρο ορίζοντας τα χρόνια της διοίκησης του ως τη χρυσή εποχή των Γιαννιτσών. Οργάνωσε το Μπεζεστένι και έναν Μεντρεσέ, που για αιώνες υπήρξε η σημαντικότερη θρησκευτική σχολή της Μακεδονίας. Το σύστημα ύδρευσης που κατασκεύασε, επέτρεψε τη μεταφορά νερού από το Πάικο στα Γιαννιτσά διοχετεύοντας καθαρό νερό στις βρύσες και τις αυλές τους. Παράλληλα, υπηρέτησε δύο Σουλτάνους τον Μεχμέτ Φατίχ και τον Βαγιαζίτ Β’ πολεμώντας το 1462 στην κατάκτηση της Βλαχίας και το 1478 στην πολιορκία της Σκόδρας στην Αλβανία.
Ο Πύργος Ρολογιού του Σερίφ Αχμέτ (18ος αιώνας): Συνεχίζοντας την περιπατητική αναζήτηση επί της Οδού Στράντζης στα Γιαννιτσά, ο επισκέπτης θα βρεθεί στο Ωρολόγι του Σερίφ Αχμέτ. Πρόκειται για ένα πύργο τετράγωνης κάτοψης, αποτελούμενο από τρία μέρη: τη βάση, τον κορμό και τη στέγη.
Η Οικία του Εμίν Μπέη (αρχές 20ου αιώνα): Η περιήγηση στα οθωμανικά μνημεία των Γιαννιτσών ολοκληρώνεται με την επίσκεψη στην οικία του Εμίν Μπέη, η οποία βρίσκεται στον κεντρικό τομέα της πόλης, επί του σύγχρονου πεζόδρομου. Πρόκειται για μία νεοκλασική κατοικία διαστάσεων 15,20Χ12,30μ. η οποία χτίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα και αποτέλεσε την κατοικία του τελευταίου απογόνου του Γαζή Εβρενός που διοίκησε την περιοχή μέχρι το 1912, του Εμίν Μπέη. Διέμεινε όμως μόνο για μία δεκαετία. Μετά τη Μάχη των Γιαννιτσών (Α’ Βαλκανικός Πόλεμος) και την ήττα του οθωμανικού στρατού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη και τον Καζά σφραγίζοντας τη λήξη της οθωμανικής κυριαρχίας. Μετά την περίφημη, πολύνεκρη Μάχη τα Γιαννιτσά εντάχθηκαν στο επίσημο ελληνικό κράτος.
Ευτυχώς, το μνημείο έμεινε ανέπαφο από τους πολέμους που ακολούθησαν, ενώ οι δύο φάσεις αναστηλωτικών εργασιών που πραγματοποιήθηκαν κατά την μεταπολεμική περίοδο, το διατήρησαν σε άριστη κατάσταση. Από το 1930 έως το 1985 στέγασε το Γενικό Νοσοκομείο Γιαννιτσών. Στις 20 Οκτωβρίου 1985 το Νοσοκομείο Γιαννιτσών μεταφέρθηκε σε κτίριο της οδού Μπάφρας. Οι καθαιρέσεις των βοηθητικών κτηρίων απεκατέστησαν την αυθεντική του όψη.
Τα μοναστήρια της Αλμωπίας
Καύχημα της ορεινής Αλμωπίας είναι οι εκκλησιές και τα μοναστήρια της. Ο Ταξιάρχης στον Αρχάγγελο, η Μονή Ιλαρίωνος στους Προμάχους και ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο Αετοχώρι μαρτυρούν την φιλοκαλία και το πολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων της.
Το μοναστήρι του Ταξιάρχη Μιχαήλ βρίσκεται 35χλμ. από την Αριδαία και 60χλμ. από την Εδεσσα, σε μια από τις πλαγιές του Πάικου (υψόμετρο 700μ.), μόλις 3χλμ. από το χωριό Αρχάγγελος. Η μονή ιδρύθηκε τον 11ο ή 12ο αι. και γνώρισε πολλές περιπέτειες και καταστροφές. Το καθολικό του παλιού μοναστηριού είναι διακοσμημένο με αξιόλογες και πρωτότυπες λαϊκές αγιογραφίες.
Το εκκλησάκι τον Προφήτη Ηλία
Βρίσκεται στην κορυφή του Καϊμάκτσαλαν και είναι αφιερωμένο στη μνήμη των Σέρβων στρατιωτών, που έπεσαν νεκροί στην περιοχή κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Είναι χτισμένο με πολεμικό υλικό που βρισκόταν διάσπαρτο στην περιοχή μετά το τέλος των φονικών μαχών.
Αξιοθέατα
Eδεσσα
Η πρωτεύουσα του Νομού είναι μια πολύ όμορφη πόλη, γνωστή για τους καταρράκτες και για τα κεράσια της, με περίπου 25.000 κατοίκους, με πολλά νερά, πολύ πράσινο και πανέμορφα διατηρητέα κτίρια. Στην πόλη μπορείτε να θαυμάσετε τον καταρράκτη Kάρανο που πέφτει επιβλητικός από ύψος 70μ. Oι καταρράκτες δημιουργήθηκαν το 1395 από έναν μεγάλο και καταστρεπτικό σεισμό. Στο Mουσείο Nερού θα δείτε πώς η δύναμη του νερού κινούσε τα παλιά εργοστάσια, καθώς και το Eνυδρείο της πόλης, που είναι από τα ελάχιστα στην Eλλάδα με ενδημικά ψάρια γλυκού νερού.
Αξιόλογα μνημεία της πόλης είναι ο αρχαιολογικός χώρος στον Λόγγο και οι υστεροβυζαντινοί ναοί της Παλαιάς Μητρόπολης και των Αγ. Πέτρου και Παύλου στο Βαρόσι, την συνοικία που είναι από μόνη της ένα αξιοθέατο.
Τέλος στην Εδεσσα αξίζει να γνωρίσετε τον Ψηλό Βράχο με την εξαίρετη θέα, την Βυζαντινή Γέφυρα της αρχαίας Εγνατίας οδού και τον θαυμάσιο Σιδηροδρομικό Σταθμό.
Παλαιός Αγιος Αθανάσιος
Πρόκειται για το πιο κοσμικό ορεινό χωριό της Μακεδονίας. Απέχει 33χλμ. από την Έδεσσα και 123χλμ. από την Θεσσαλονίκη. Είναι κτισμένο στα 1200μ., σε ένα οροπέδιο που περιβάλλεται από δάση οξιάς. Πάνω από το χωριό δεσπόζει η κορυφή Πιπερίτσα με υψόμετρο 1998μ.
Η ιστορία του ξεκινά τον 16ο αι., όταν εγκαταστάθηκαν εκεί Ηπειρώτες κτηνοτρόφοι και κτιστάδες. Η αρχική του ονομασία ήταν Τσέγανη, αλλά το 1926 η Ελληνική Πολιτεία αποφάσισε να το μετωνομάσει σε Μετέωρα. Η τοπική κοινότητα διαμαρτυρήθηκε διότι δεν της άρεσε το όνομα και, μετά από διαβουλεύσεις, αποφασίστηκε να δοθεί στο χωριό το όνομα από το εξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου, που βρίσκεται σε λόφο νότια του χωριού.
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950, ξεκίνησαν οι σκέψεις και οι αναζητήσεις από τους κατοίκους για την εξεύρεση μιας τοποθεσίας για την δημιουργία ενός νέου χωριού, ώστε να αντιμετωπιστούν οι σκληρές συνθήκες διαβίωσης, η ανυπαρξία ιατρικής περίθαλψης και η έλλειψη συγκοινωνίας. Τελικά το χωριό εγκαταλείφθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν οι κάτοικοι κατέβηκαν σε χαμηλότερο υψόμετρο και ίδρυσαν τον Νέο Αγιο Αθανάσιο. Όμως, σταδιακά, μετά το 1994 αρχίζει, λόγω της ανάπτυξης του Χιονοδρομικού Κέντρου, η επανεγκατάσταση στο παλιό χωριό, η οποία τελικά οδήγησε στην σημερινή εικόνα του παραδοσιακού πέτρινου οικισμού, το οποίο θεωρείται μοναδικό για την μακεδονική αρχιτεκτονική.
Το χωριό σήμερα διαθέτει τουριστικές υποδομές για μεγάλους αριθμούς επισκεπτών και όλα όσα αφορούν τον εξοπλισμό για τα χειμερινά σπορ, την τοπική παραδοσιακή κουζίνα, την διασκέδαση, το παγοδρόμιο και τις υπαίθριες δραστηριότητες (πεζοπορία, ιππασία κ.λπ.)
Αρχάγγελος
Ο Αρχάγγελος είναι από τα μεγαλύτερα και το πιο ακμαίο από τα βλαχομογλενίτικα χωριά. Είναι ένας πολύ όμορφος παραδοσιακός οικισμός, χτισμένος σε υψόμετρο 820μ. στις ΒΔ πλαγιές του Πάϊκου, 35χλμ. από την Αριδαία.
Η ιστορία του Αρχαγγέλου φαίνεται να είναι συνυφασμένη με την ιστορία του μοναστηριού του Αρχαγγέλου Μιχαήλ το οποίο βρίσκεται 3χλμ. ΒΔ του ανάμεσα στις βραχώδεις και απόκρημνες κορυφές της Τζένας, και της βόρειας κατάφυτης πλευράς του όρους Πάϊκο, πάνω σε ένα πλάτωμα που δεσπόζει του κάμπου της Αλμωπίας. Το γεγονός ότι έχει διαφυλαχθεί σε σημαντικό βαθμό η παραδοσιακή αρχιτεκτονική οδήγησαν τις αρχές να χαρακτηρίσουν τον Αρχάγγελο ως παραδοσιακό και διατηρητέο οικισμό.
Οι κάτοικοι είναι στην πλειονότητά τους γεωργοί και ασχολούνται κυρίως με την καλλιέργεια και παραγωγή άριστης ποιότητας κερασιών και πατάτας. Καλλιεργούνται 120.000 δέντρα και παράγονται 6.000 τόνοι τραγανά και γαλανά κεράσια καθώς και ποικιλίες μεγαλόκαρπων κερασιών. Στον Αρχάγγελο κάθε χρόνο, το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Ιουλίου, πραγματοποιείται η Γιορτή των Κερασιών.
Λουτρά Πόζαρ
Είναι μια μικρή και χαριτωμένη λουτρόπολη με ξενοδοχεία, πισίνες, αποδυτήρια, εστιατόρια, μπαρ, και κάθε δυνατή εξυπηρέτηση στον λουόμενο. Βρίσκονται 13χλμ. βορειοδυτικά της Αριδαίας, στους πρόποδες του όρους Καϊμάκτσαλαν. Τα ιαματικά, θερμά νερά, με σταθερή θερμοκρασία 37οC, αναβλύζουν εδώ και χιλιάδες χρόνια από τα βουνό και δημιουργούν ένα εντυπωσιακό τοπίο βουνού και δάσους.
Επισκέπτες καταφθάνουν στα Λουτρά από κάθε γωνιά της Ελλάδας για να δεχθούν τις ευεργετικές ιδιότητες των ιαματικών νερών και να αποδράσουν στα πανέμορφα βουνά με τις σπηλιές, το φαράγγι των Λουτρών και τη γύρω ορεινή περιοχή, που προσφέρεται για περιπάτους, ορειβασία ή εκδρομές.
Αρνισσα
Όμορφη μικρή κωμόπολη στις όχθες της Βεγορίτιδας. Είναι γνωστή για την παραγωγή μήλων και την σχέση της με την λίμνη. Στις όχθες της λίμνης, η υποχώρηση των νερών έχει αποκαλύψει προϊστορικό νεκροταφείο. Στην Άρνισσα υπάρχουν αρκετά αγροτουριστικά καταλύματα και φιλόξενα ταβερνάκια.
Δραστηριότητες
Χιονοδρομικό Κέντρο Βόρα (Καϊμάκτσαλαν)
Το Χιονοδρομικό Κέντρο Βόρα βρίσκεται πολύ κοντά στην κορυφή Καϊμάκτσαλαν σε υψόμετρο 2030μ. (μέγιστο 2470μ.), 17χλμ. από τον Αγιο Αθανάσιο και 44χλμ. από την Εδέσσα (140χλμ. από την Θεσσαλονίκη).
Είναι ένα από τα υψηλότερα και πιο ανεπτυγμένα χιονοδρομικά της πατρίδας μας. Βρίσκεται σε περιοχή με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και διαθέτει πολύ καλές τουριστικές υποδομές.
Πεζοπορικές διαδρομές
Το Πάϊκο είναι ιδανικός τόπος για πεζοπορία, τόσο χάρη στην εξαιρετική του φύση, όσο και στην ευκολία των μονοπατιών του.
Εδώ θα παρουσιάσουμε την κλασική ανάβαση στην κορυφή Γκόλα Τσούκα (1650μ.) από το Ελευθεροχώρι, που συνδυάζεται με μια συνοπτική περιήγηση στο βουνό. Η ανάβαση είναι μια κυκλική διαδρομή με αρχή και τέλος την τοποθεσία Αλώνι (800μ. υψόμετρο), πάνω από το χωριό. Από εκεί ακολουθούμε το Ρωμαϊκό μονοπάτι, που οδηγεί στη τοποθεσία Αγνάντι, ένα λιβάδι με πανοραμική θέα προς τα νότια.
Το μονοπάτι συνεχίζει μέσα από το πυκνό δάσος με κατεύθυνση ΒΔ και σε 1χλμ. συναντά τον δρόμο που πηγαίνει προς το χωριό Καστανερή. Εμείς ακολουθούμε τον κατηφορικό δρόμο προς τα αριστερά για 800μ. περίπου, όπου θα πρέπει να βρούμε το μονοπάτι για την κορυφή στα δεξιά μας το οποίο ανηφορίζει μέσα από τη δασωμένη πλαγιά. Λίγο ψηλότερα το δάσος αραιώνει και το μονοπάτι, με κόκκινα σημάδια, πιάνει την κύρια κορυφογραμμή του βουνού. Το έδαφος μέχρι την κορυφή Γκόλα Τσούκα είναι πετρώδες. Η κατάβαση γίνεται από τις απότομες νότιες πλαγιές τη κορυφής κατευθείαν προς το καταφύγιο του ΠΟΟ Γιαννιτσών. Από το καταφύγιο ακολουθώντας για 1χλμ. τον δρόμο προς τα ανατολικά, φτάνουμε σε διασταύρωση και συνεχίζουμε δεξιά κάτω (αριστερά πηγαίνει προς Καστανερή). Στις επόμενες δύο διασταυρώσεις δασικών που συναντάμε πηγαίνουμε αριστερά. Εκεί που τελειώνει ο δασικός δρόμος αρχίζει το μονοπάτι. Στην πρώτη διασταύρωση του μονοπατιού ακολουθούμε το δεξιό ενώ στην επόμενη κεντρική διασταύρωση πηγαίνουμε δεξιά στο μονοπάτι με την ονομασία Μυστήριο. Από εδώ συνεχίζουμε δεξιά το Ρωμαϊκό μονοπάτι, ώσπου συναντάμε το δρόμο που φτάνει μέχρι το Αλώνι.
Το δάσος του Καϊμάκτσαλαν προσφέρεται για όμορφες περιηγήσεις, είτε πεζοπορικές είτε με αυτοκίνητο, μέσα από τούς δασικούς δρόμους. Ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να συναντήσει ζαρκάδια, ελάφια, λαγούς, αγριογούρουνα και σπανιότερα αρκούδες.
Υπάρχουν πολλές χωμάτινες διαδρομές για 4Χ4 που οδηγούν προς τα χωριά Παναγίτσα, Κερασιά, Λουτράκι και τα φημισμένα λουτρά Αριδαίας, αλλά και προς την Αχλάδα και τον Σκοπό (Φλώρινα) δίπλα από τα απομεινάρια του κάστρου της Σέτινας.
Φύση
Τα βουνά της Πέλλας
Η Πέλλα είναι περίκλειστη από βουνά στα ΒΔ και ΒΑ της όρια. Ξεκινώντας από τις βόρειες απολήξεις του Βερμίου στα δυτικά της Σκύδρας και συνεχίζοντας βόρεια στον επιβλητικό Βόρα και στην οροσειρά του Κόζιακα, του Πίνοβου και της Τζένας, που συναντά το Πάϊκο, στο ΒΑ άκρο της Αλμωπίας και κατεβαίνει μέχρι τα ΒΑ των Γιαννιτσών.
Ο Βόρας είναι το τρίτο ψηλότερο βουνό της Ελλάδας, με την κορυφή του (Καϊμάκτσαλαν) να φθάνει τα 2524μ. Ο Βόρας είναι βουνό με ομαλό ανάγλυφο. Η πρόσβαση σε αυτό είναι εύκολη μέχρι την αλπική ζώνη και την κορφή του από τον ασφαλτοστρωμένο δρόμο που οδηγεί στο χιονοδρομικό κέντρο.
Με τα γειτονικά του όρη Τζένα και Πίνοβο αποτελεί ένα ορεινό συγκρότημα με πολύ ενδιαφέρουσα χλωρίδα. Στο σύνολό του το βουνό παρουσιάζει μια πολύ μεγάλη ποικιλία οικοτόπων, με εκτεταμένες περιοχές από συνεχόμενα δάση, βαθιές κοιλάδες, χαράδρες και βοσκότοπους, που υποστηρίζουν την παρουσία πολλών σημαντικών ειδών, τόσο χλωρίδας όσο και πανίδας.
Ο Βόρας είναι το φυσικό σύνορο των νομών Φλώρινας και Πέλλας και συγκαταλέγεται στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000.
Το Πάϊκο, που χωρίζει την Πέλλα από το Κιλκίς και την λεκάνη του Αξιού, πρέπει θεωρείται συνέχεια της οροσειράς του Βόρα. Γεωλογικά αποτελεί μια ενότητα με την Τζένα και το Πίνοβο. Τα υψόμετρα των κορυφών του κυμαίνονται από τα 1219 ως τα 1650μ. (Γκόλα Τσούκα).
Χαρακτηρίζεται από τον μεγάλο πλούτο των νερών του και την ποικιλία των βιοτόπων και της βλάστησης του. Φιλοξενεί το μεγαλύτερο καστανόδασος της Ελλάδας και αποτελεί έναν ιδανικό προορισμό για πεζοπορικό και φυσιολατρικό τουρισμό, χάρη στην ευκολία και προσιτότητα των μονοπατιών του σε συνδυασμό με την πλούσια φύση του και την κεντρική θέση του στον μακεδονικό χώρο.
Υδάτινοι πόροι
Ο υδρολογικός πλούτος της περιοχής είναι από τους κυριότερους παράγοντες που καθόρισαν την αγροτική φύση του τοπικού πολιτισμού της από τα πανάρχαια χρόνια και, παράλληλα, της χάρισαν την μοναδική χλωριδική ομορφιά της.
Στα όρια των νοτιοδυτικών απολήξεων του Βόρα με τα χαμηλότερα βορειοανατολικά σημεία της λεκάνης του Αμυνταίου έχουν σχηματισθεί οι λίμνες Πετρών και Βεγορίτιδας. Οι δύο λίμνες συγκαταλέγονται στο ευρωπαϊκό δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000.
Η λίμνη Βεγορίτιδα είναι από τις βαθύτερες λίμνες της Ελλάδας. Η περιγραφή της είναι ιδιαίτερα δύσκολη, καθώς το μέγεθός της μεταβάλλεται συνέχεια, με τα νερά της να υποχωρούν γοργά τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω της υπερβολικής άντλησης. Θεωρώντας την μέση στάθμη της σε υψόμετρο 510μ., το μέγιστο βάθος της υπολογίζεται στα 40μ.
Στα στενά μεταξύ των ορεινών όγκων του Βόρα και του Βερμίου βρίσκεται η λίμνη του Αγρα. Ο υγρότοπος του Άγρα είναι μια περιοχή με πολύ μεγάλη οικολογική αξία, εξαιτίας της μοναδικότητας των ενδιαιτημάτων του, καθώς και του ιδιαίτερου ρόλου στο μεταναστευτικό ταξίδι και το φωλεασμό πολλών σπάνιων και απειλούμενων ειδών.
Το Πάϊκο είναι ένα βουνό πολύ πλούσιο σε υδάτινους πόρους. Άφθονα ποτάμια και ρέματα κυλούν όλο το χρόνο στις πλεγιές του με κυριότερα αυτά της Γοργόπης, του Μαυροπόταμου, της Γρίβας, του Στραβοπόταμου, του Μεγάλου Ποταμιού και του Ξεροπόταμου. Η πλούσια υδρολογία του Πάϊκου, είναι αυτή που συνέβαλε στην εξαιρετικά πλούσια βλάστησή του και στον πανάρχαιο αγροτικό πολιτισμό της περιοχής..
Χλωρίδα & πανίδα
Ο Βόρας καλύπτεται από μεγάλα δάση οξιάς, δρυός και δασικής πεύκης. Στο βουνό έχουν εντοπισθεί περί τα 143 είδη σπάνιας χλωρίδας και 137 είδη σημαντικών πτηνών, γεγονός που οδήγησε την Ευρωπαϊκή Ένωση να εντάξει το βουνό στο πρόγραμμα περιβαλλοντικής προστασίας NATURA 2000. Χαρακτηριστικό της περιοχής είναι τα απομεινάρια δάσους του πεύκου Pinus peuce, όπως και της βελανιδιάς Quercus trojana. Την βελανιδιά αυτή την συναντούμε κυρίως στις δυτικές πλαγιές του, όπου σχηματίζει εκτεταμένα δάση.
Όσον αφορά την πανίδα, υπάρχουν είδη που δεν συναντάμε στους γειτονικούς ορεινούς όγκους, όπως η χερσαία χελώνα και αρκετά είδη πουλιών, όπως ο βασιλαετός, ο γυπαετός και ο χιονόστρουθος. Ιδιαίτερη σημασία παρουσιάζει η περιοχή για τα αρπακτικά, καθώς έχουν παρατηρηθεί 23 είδη, αλλά και για τους δρυοκολάπτες που αντιπροσωπεύονται εδώ με 9 είδη.
Στο παρελθόν τα δάση του Πάϊκου είχαν υποστεί έντονη εκμετάλευση και σε συνδυασμό με την υπερβόσκηση, το βουνό είχε αποψιλωθεί από τα δάση του σε σημαντικό βαθμό. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία μιας μεγάλης ποικιλίας βιοτόπων στο βουνό, η οποία σε συνδυασμό με τον μεγάλο υδάτινό του πλούτο και την σχετική προστασία του σήμερα (μετά από την μείωση των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων τις τελευταίες δεκαετίες του περασμένου αιώνα), να έχει καταστήσει το βουνό σε περιοχήμε εξαιρετικά μεγάλο χλωριδικό πλούτο. Αυτός ο οικολογικός πλούτος υποστηρίζει μια σημαντική πανίδα και ορνιθοπανίδα.
Παρόλο που η λίμνη Βεγορίτιδα είναι σημαντικά υποβαθμισμένη, παρουσιάζει σημαντική ποικιλία οργανισμών και ιδιαίτερα πουλιών. Τον χειμώνα, όταν οι υπόλοιπες λίμνες της περιοχής παγώνουν, η Βεγορίτιδα λόγω του μεγέθους της, προσφέρει καταφύγιο σε χιλιάδες υδρόβια. Από τα θηλαστικά σημαντική είναι η παρουσία της βίδρας, γιατί θεωρείται πολύ καλός δείκτης καθαρότητας των νερών στα οποία ζει, άρα οι ελπίδες για διατήρηση των υγροβιότοπων αυτών σε ικανοποιητικό επίπεδο συνεχίζουν να υπάρχουν. Στη Λίμνη Bεγορίτιδα έχουν καταγραφεί 11 είδη ψαριών από τα οποία ο κορήγονος είναι μοναδικός στον κόσμο.
Όσον αφορά την λίμνη του Αγρα, οι εξαιρετικές βιοκλιματικές συνθήκες του υγροτόπου έχουν συμβάλει στην ανάπτυξη σημαντικών φυτοκοινωνιών, που προσδίδουν στην λίμνη μεγάλο οικολογικό ενδιαφέρον. Κυρίως για την υδρόβια και ελόβια βλάστηση που διαθέτει και τον αριθμό της πανίδας που φιλοξενεί. Yπάρχουν επίσης λειμώνες με βούρλα και παρυδάτια δενδρώδης βλάστηση αποτελούμενη κυρίως από λεύκες, ιτιές, πλατάνια και σκλήθρα. H πανίδα του υγρότοπου είναι η χαρακτηριστική των ελωδών εκτάσεων: βατράχια, βίδρες, μυοκάστορες, υδρόβιες χελώνες και νερόφιδα. Η ορνιθοπανίδα της λίμνης περιλαμβάνει περισσότερα από 70 είδη πτηνών, που χρησιμοποιούν τη λίμνη για φώλιασμα, διαχείμανση και αναπαραγωγή. H περιοχή είναι σημαντική για μια από τις τέσσερις αποικίες του μουστακογλάρονου στην Eλλάδα και του σπανιότατου στην μαυρογλάρονου. Τέλος είναι μια από τις λίγες γνωστές περιοχές αναπαραγωγής της ροπαλόπαπιας.
Μνημεία της φύσης
Η περιήγηση στα αλπικά λιβάδια του Βόρα αποτελεί ξεχωριστή χαρά για τους φωτογράφους της φύσης. Η πιο καλή εποχή για να γνωρίσουμε, να φωτογραφίσουμε και να απολαύσουμε τα αλπικά λιβάδια και την ξεχωριστή χλωρίδα του Βόρα είναι το καλοκαίρι.
Το δάσος του Καϊμάκτσαλαν
Στην ανατολική πλευρά του Βόρα, στο φαράγγι Ράμνο Μπόρ, βρίσκεται το περίφημο Μαύρο Δάσος, μαγευτικό τοπίο από πανύψηλα πεύκα, ίσια σαν λαμπάδες, να αγναντεύουν τον καταγάλανο ουρανό. Σημαντικής χλωριδικής σημασίας στολίζει τον κάμπο της Αλμωπίας και την πλαγιά του Καϊμάκτσαλαν. Οι διαδρομές που μπορεί να ακολουθήσει ο επισκέπτης είναι δύο. Μία απο το χωρίο Ορμα, που βρίσκετε δίπλα στα Λουτρά και η δεύτερη από το χωριό Μεγαπλάτανος.
Αποτελεί σημαντικό βιότοπο και περιοχή ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους που έχει αναγνωρισθεί ως προστατευόμενη περιοχή με το NATURA 2000 και έχει ενταχθεί στο δίκτυο CORINE.
Επίσης στο δασικό σύμπλεγμα που ορίζεται από τα χωριά Πευκωτό και Κάτω Κορυφή βρίσκεται το Δάσος Οξιάς του Πευκωτού, που έχει κηρυχθεί Μνημείο της Φύσης από το 1980.
Σπήλαιο Λουτρών Πόζαρ
Πρόκειται για ένα μεγάλο σύμπλεγμα 16 σπηλαίων, ένα βάραθρο 50μ. και πολλά σπηλαιοκαταφύγια. Σχηματίστηκαν πριν χιλιάδες χρόνια, όταν η στάθμη των υδάτων ήταν στο επίπεδο των εισόδων των σπηλαίων, πρίν ακόμα σχηματιστεί η πεδιάδα της Αριδαίας. Συστηματικές ανασκαφές και εξερευνήσεις των σπηλαίων έφεραν στο φως άφθονες ενδείξεις για την παρουσία αυτόχθονου πληθυσμού. Υπάρχουν στοιχεία για την ζωή του πρωτόγονου ανθρώπου από εργαλεία και άλλα αντικείμενα που μαρτυρούν πως οι χώροι των σπηλαίων χρησιμοποιούνταν από την Νεολιθική ή και Παλαιολιθική ακόμα εποχή. Χιλιάδες ευρήματα και απολιθώματα από προϊστορικά ζώα έχουν ανακαλυφθεί στις σπηλιές και φυλάσσονται στο Παλαιοντολογικό & Λαογραφικό Μουσείο Αλμωπίας.
Γαστρονομία
Οπως σε όλες τις ορεινές περιοχές της πατρίδας μας, ο επισκέπτης κατακλύζεται από διαφημίσεις κρεατικών στις τοπικές ταβέρνες. Ομως η Πέλλα και μάλιστα η Αλμωπία στο βόρειο άκρο της, ανάμεσα Βόρα και Πάϊκο, περιφανεύεται για τα τοπικά της αγροτικά προϊόντα: το κόκκινο πιπέρι, την πάπρικα, το καυτερό μπούκοβο, τα κάστανα του Πάϊκου, τα φασόλια παπούδα Καρατζόβας και τις περίφημες μπαχοβίτικες πιπεριές.
Τα κεράσια της Εδεσσας (Βοδενών) και του Αρχάγγελου και τα μήλα της Αρνισσας και Παναγίτσας είναι από παλιά ονομαστά σε όλες τις αγορές της Ελλάδας.
Επίσης, όσον αφορά την αμπελοκαλλιέργεια, στην περιοχή καλιεργείται η τοπική ποικιλία Αμάσι ή Όψιμο Εδέσσης. Η ποικιλία αυτή θεωρείται εξαιρετικό φυσικό συντηρητικό των λευκών κρασιών και συμμετέχει σε πολλά επώνυμα λευκά κρασιά άλλων περιοχών. Πιό νότια κυριαρχεί η άλλη τοπική ποικιλία, η Νεγκόσα, που δίνει φημισμένα μαύρα κρασιά.
Τέλος, στην περιοχή υπάρχουν πολλοί άμβυκες απόσταξης τσίπουρου.
Η τοπική τυροκομία έχει κι αυτή το ιδιαίτερο προϊόν της τον Μπάτζο, ένα παραδοσιακό υπόξινο, αλμυρό τυρί από αιγοπρόβειο γάλα, που συνήθως τρώγεται ψημένο.
Τοπικές γαστρονομικές εορτές:
Γιορτή των Κερασιών. Στον Αρχάγγελο, το τελευταίο Σαββατοκύριακο του Ιουλίου.
Γιορτή Τσίπουρου. Στην Πιπεριά, στις αρχές κάθε Νοέμβρη.
Κάντε το πρώτο σχόλιο